گفتار اندر آفرینش جهان

آفرینش گیهان‏
از آغاز باید که دانى درست                              سرمایه گوهران از نخست‏
که یزدان ز ناچیز چیز آفرید                                بدان تا توانائى آرد پدید
سرمایه گوهران این چهار                              برآورده بى‏رنج و بى‏روزگار
یکى آتشى بر شده تابناک                       میان آب و باد از بر تیره خاک‏
نخستین که آتش بجنبش دمید                            ز گرمیش پس خشکى آمد پدید
و زان پس ز آرام سردى نمود          ز سردى همان باز ترّى فزود
چو این چار گوهر بجاى آمدند                            ز بهر سپنجى سراى آمدند
گهرها یک اندر دگر ساخته                                 ز هر گونه گردن بر افراخته‏
پدید آمد این گنبد تیز رو                                                    شگفتى نماینده نو بنو
ابرده و دو هفت شد کدخداى                گرفتند هر یک سزاوار جاى‏
در بخشش و دادن آمد پدید                                      ببخشید دانا چنانچون سزید
فلکها یک اندر دگر بسته شد                                   بجنبید چون کار پیوسته شد
چو دریا و چون کوه و چون دشت و راغ  زمین شد بکردار روشن چراغ‏
ببالید کوه آبها بر دمید                                                سر رستنى سوى بالا کشید
زمین را بلندى نبد جایگاه                                  یکى مرکزى تیره بود و سیاه‏
ستاره برو بر شگفتى نمود                                 بخاک اندرون روشنایى فزود
همى بر شد آتش فرود آمد آب                همى، گشت گرد زمین آفتاب‏
گیا رست با چند گونه درخت                  بزیر اندر آمد سرانشان ز بخت‏
ببالد ندارد جز این نیروئى                               نپوید چو پویندگان هر سوئى‏
و زان پس چو جنبنده آمد پدید                      همه رستنى زیر خویش آورید
خور و خواب و آرام جوید همى                 و زان زندگى کام جوید همى
نه گویا زبان و نه جویا خرد                      ز خاک و ز خاشاک تن پرورد
نداند بد و نیک فرجام کار                            نخواهد از و بندگى کردگار
چو دانا توانا بد و دادگر                           از ایرا نکرد ایچ پنهان هنر
چنینست فرجام کار جهان                             نداند کسى آشکار و نهان‏

گفتار اندر ستایش خرد

ستایش خرد
کنون اى خردمند وصف خرد                         بدین جایگه گفتن اندر خورد
کنون تا چه دارى بیار از خرد                         که گوش نیوشنده زو بر خورد
خرد بهتر از هر چه ایزد بداد                             ستایش خرد را به از راه داد
خرد رهنماى و خرد دلگشاى                         خرد دست گیرد بهر دو سراى‏
ازو شادمانى و زویت غمیست              و زویت فزونى و زویت کمیست‏
خرد تیره و مرد روشن‏روان                        نباشد همى شادمان یک زمان‏
چه گفت آن خردمند مرد خرد                          که دانا ز گفتار او بر خورد
کسى کو خرد را ندارد ز پیش                  دلش گردد از کرده خویش ریش
‏هشیوار دیوانه خواند ورا                                       همان خویش بیگانه داند ورا
ازوئى بهر دو سراى ارجمند                                گسسته خرد پاى دارد ببند
خرد چشم جانست چون بنگرى                     تو بى‏چشم شادان جهان نسپرى‏
نخست آفرینش خرد را شناس                      نگهبان جانست و آن سه پاس‏
سه پاس تو چشم است و گوش و زبان   کزین سه رسد نیک و بد بى‏گمان‏
خرد را و جان را که یارد ستود                            و گر من ستایم که یارد شنود
حکیما چو کس نیست گفتن چه سود                    ازین پس بگو کافرینش چه بود
توئى کرده کردگار جهان                                         ببینى همى آشکار و نهان‏ 
بگفتار دانندگان راه جوى                               بگیتى بپوى و به هر کس بگوى       
ز هر دانشى چون سخن بشنوى                     از آموختن یک زمان نغنوى
چو دیدار یابى بشاخ سخن                                       بدانى که دانش نیاید ببن‏

آغاز کتاب

        آغاز کتاب‏

به نام خداوند جان و خرد                  کزین برتر اندیشه بر نگذرد
خداوند نام و خداوند جاى                  خداوند روزى‏ده رهنماى‏
خداوند کیوان و گردان سپهر               فروزنده ماه و ناهید و مهر
ز نام و نشان و گمان برترست             نگارنده برشده پیکرست‏
به بینندگان آفریننده را                           نبینى مرنجان دو بیننده را
نیابد بدو نیز اندیشه راه                   که او برتر از نام و از جایگاه‏
سخن هر چه زین گوهران بگذرد            نیابد بدو راه جان و خرد
خرد گر سخن برگزیند همى                           همان را گزیند که بیند همى
ستودن نداند کس او را چو هست     میان بندگى را ببایدت بست
خرد را و جان را همى سنجد اوى            در اندیشه سخته کى گنجد اوى
بدین آلت راى و جان و زبان       ستود آفریننده را کى توان‏
به هستیش باید که خستو شوى                 ز گفتار بى‏کار یک سو شوى‏
پرستنده باشى و جوینده راه                      بژرفى بفرمانش کردن نگاه‏
توانا بود هر که دانا بود                            ز دانش دل پیر برنا بود
از این پرده برتر سخن گاه نیست      ز هستى مر اندیشه را راه نیست‏

پدید آمدن شاهنامه

فردوسی در آغاز شاهنامه چنین می گوید
از زمانهای باستان در ایران کتابی بود پر از داستانهای گوناگون که سرگذشت شاهان و دلاوران ایران را در آن گردآورده بودند. پس از آنکه شاهنشاهی ایران به دست تازیان برافتاد این کتاب هم پراکنده شد. اما پاره های آنرا موبدان در گوشه و کنار نگاه میداشتند ، تا آنکه یکی از بزرگان و آزادگان ایران که مردی دلیر و خردمند و بخشنده بود ، به جستجو افتاد تا تاریخ گذشته ایران را از روز نخست بیابد و آنچه را بر شاهان و خسروان ایران گذشته است در دفتر فراهم آورد. پس موبدان سالخورده را که از تاریخ باستانی ایران آگاهی داشتند، از هر گوشه و کناری نزد خود خواست و از تاریخ روزگاران کهن جویا شد که شاهان ایران از دیرباز چگونه کشورداری کردند و آغاز و انجام هر یک چه بود و بر ایران در این سالیان دراز چه گذشت.
موبدان تاریخ باستانی ایران را باز گفتند و آن بزرگ مرد از سخنان آنان کتابی نامدار فراهم آورد که بزرگ و کوچک بر آن آفرین گفتند. آنهایی که خواندن میدانستند داستانهای این کتاب را برای مردم می خواندند و دل آنان را به یاد شکوه گذشته ایران شاد می کردند. این کتاب در میان مردم گرامی شد.

ادامه مطلب...